Oudere Wachtumers noemen het nu nog de ‘Nijstad’. Een aantal boerderijen in het Oostereind, waar lang geleden een hevige brand heeft gewoed. Volgens de overlevering was alles verwoest en werden er daarna vier nieuwe (nije) boerderijen gebouwd. Deze kwamen vóór op de betreffende erven, dichter aan de straat. Het betreft de huidige adressen Oostereind 2, 4, 6 en 8. We zijn nu bijna 160 jaar verder en van details over de brand is niets meer bekend.
Nader onderzoek leert dat het ook voor ons lastig is om hierover in de gemeentearchieven of in oude kranten iets terug te vinden. Wat konden we wél achterhalen;
De oorzaak van de brand
In de Delftse Courant van dinsdag 27 augustus 1867 lezen we het volgende bericht. De grote ramp die zich in Wachtum voltrok is ontstaan door hooibroei.
Het weer
Volgens het KNMI lag de temperatuur op 23 augustus 1867 rond de 17,0 °C. Er was 2 mm neerslag en de winddruk was 2 kgf/m2 en kwam overheersend uit het noord-noord-westen. Een matige wind dus. Gezien de windrichting zal de brand vermoedelijk zijn ontstaan aan het Oostereind 2.
Het weer
Volgens het KNMI lag de temperatuur op 23 augustus 1867 rond de 17,0 °C. Er was 2 mm neerslag en de winddruk was 2 kgf/m2 en kwam overheersend uit het noord-noord-westen. Een matige wind dus. Gezien de windrichting zal de brand vermoedelijk zijn ontstaan aan het Oostereind 2.
In 1865 was er in de gemeente Dalen voor het eerst sprake van een brandweerorganisatie.
Het gemeentebestuur wees voor de dorpen in totaal 118 mannen aan om dienst te doen bij de brandweer. Dat was dan voor tien jaar en zonder betaling, als een soort dienstplicht. Brandbestrijding was een zaak van algemeen belang, hiervoor moest men zich onvoorwaardelijk inzetten.
De functies waren: brandmeester bij de zeilen, bij de spuit en bij de haken, straalpijphouders, waterstorters, putters bij de spuit die het water uit de brandkuil of de sloot moesten putten, pompers en zakkendragers.
Volgens een schrijven van 21 september 1871 door de heer J. Oldenbandringh namens de Gemeente Dalen, bleek dat er in Wachtum 20 mannen waren aangewezen voor brandbestrijding. We lezen in dezelfde brief echter dat veldwachter van der Post en rijksveldwachter G. Huigen beiden een proces-verbaal hebben opgemaakt omdat er een aantal brandweermannen niet kwamen opdagen bij de bestrijding van de brand in Wachtum. Met name werden Johannes Claasen, Cornelis Nuver, Willem Snijders, Olf Zwaving en Hendrik Kiers in de brief genoemd. Hoe het verder is afgelopen weten we niet, maar hieruit blijkt wel dat niet ieder om deze bijbaan stond te springen. Of de weigering uiteindelijk invloed op het bluswerk of andere consequenties had is ons ook niet bekend.
De situering van de vier boerderijen
Helaas konden we geen kaartmateriaal of bewonerslijsten uit 1867 vinden. Voor de bebouwing gaan we daarom uit van bovenstaande kadastrale kaart van Wachtum uit 1832. (bron: HISGIS). Opvallend is dat de bebouwing in het Middendorp aan de noordzijde van de weg en in het Oostereind hoofdzakelijk aan de westkant is. Bijzonder is ook, dat op een luchtfoto uit 1989 de erfgrenzen na 150 jaar nagenoeg nog overeenkwamen.
Als we inzoomen op de erven Oostereind 2 (deze ligt het meest noordelijk) 4, 6 en 8 zien we in rood de hoofdgebouwen, lichtgroen de bijgebouwen en oranje de wegen.
Bij de grote brand zijn nagenoeg alle vier boerderijen en schuren verloren gegaan. De nu nog bestaande weg door Wachtum liep in 1832 op dezelfde plaats. De boerderijen lagen echter veel verder van de weg af.
Huisnr. 2 lag met zijn voorkant waar nu de achterkant is. Nr. 4 is ongeveer 50 meter naar het noordoosten verschoven. Nr. 6 is ongeveer 10 meter richting de weg verschoven en iets gedraaid. De huidige boerderij op nr. 8 ligt ongeveer 75 meter verder naar het oosten, richting de weg. Achter de oude boerderijen liep vroeger het kerkpad van Wachtum naar Dalen langs.
De eigenaren/bewoners
Helaas kunnen we de namen van de bewoners die in 1867 op de betreffende adressen woonden niet achterhalen. Het bevolkingsregister uit 1832 geeft wel de namen van de eigenaren en huurders (meiers). Veelal woonde men generaties lang op hetzelfde erf. We kunnen echter niet met zekerheid zeggen of dit dus ook voor de situatie in 1867 gold. De situatie in 1832:
Nr. 2 was eigendom van Jan ten Holte en huurder was wed. Jantje Geerts. Nrs. 4 en 6 waren van Hendrik Eising met als huurders op 4 Jacob Berends (later Hoving of Caspers) en Eising woonde zelf op 6. Nr. 8 was eigendom van Warmold Aling en meier was Jan Engberts.
De Nijstad
Al snel werd begonnen met de herbouw van vier boerderijen. Voor de beeldvorming van de oudere Wachtumers, noemen we de bewoners die er vanaf de 30er jaren enkele generaties woonden.
Nr. 2 was eigendom van Jan ten Holte en huurder was wed. Jantje Geerts. Nrs. 4 en 6 waren van Hendrik Eising met als huurders op 4 Jacob Berends (later Hoving of Caspers) en Eising woonde zelf op 6. Nr. 8 was eigendom van Warmold Aling en meier was Jan Engberts.
Oostereind 4 was in 1930 eigendom van de familie Caspers en werd bewoond door Lambert Albring. Tussen nr. 4 en 6 liep een straatje (steeg). Deze is oranje op het kaartje. Albring werd in de volksmond dan ook ‘Stegeberends Laambert’ genoemd. Op dit adres wonen nu André en Willie Swart. Op de sluitsteen boven de baanderdeur (inzet) prijkt het jaartal 1867.
De weduwe J. Brinkman woonde destijds op nr. 6. Daarna Jan en Eke Weggemans en tegenwoordig
Gideon en Nathalie Winkel met hun gezin.
De familie Jan Wilting woonde in 1930 aan het Oostereind 8. Achterkleinzoon Klaas en z’n vrouw Herma wonen hier nu met hun gezin.
Bronnen: Wachtum 1600-1800 door G. Hovenkamp, Water en Vuur door H.D. Minderhoud, Archief